نعمت سخن گفتن
حتّی اِذَا اسْتَهْلَلْتُ ناطِقاً بِالْکَلامِ اَتْمَمْتَ عَلَىَّ سَوابغَ الاِْ نْعامِ
و تمام کردى بر من نعمتهاى شایانت را آنگاه که لب به سخن گشودم
سخن گفتن یک ابزار مهم ایجاد ارتباط است و قوه‌ای است که خدای متعال برای سهولت ایجاد ارتباط در اختیار انسان قرار داده است. شاید بخاطر ظرافت‌هایی که این نعمت الهی دارد کمتر کسی سعی بر تفکر در اسرار و رموز آن کرده باشد. در واقع یکی از شاخصه‌های تمایز انسان از غیر خودش نطق می‌باشد. نگریستن به این نعمت الهی خود گویای عظمت پروردگار عالمیان است که در پرتو این بخشش بی منت چه اسرار و رموزی را خلق کرده است. تا آنجا که خدای متعال بعد از خلقت پر راز و رمز انسان فورا به نعمت و عظمت «بیان» اشاره می‌کند و می‌فرماید: «انسان را آفرید، و به او بیان و نطق را تعلیم داد». (الرحمن/3/4)
«بیان» از نظر مفهوم لغت معنى گسترده‌اى دارد و به هر چیزى گفته مى‌شود که مبیّن و آشکار کننده چیزى باشد، بنابراین نه فقط نطق و سخن را شامل مى‌شود که حتى کتابت و خط و انواع استدلالات عقلى و منطقى که مبین مسائل مختلف و پیچیده است همه در مفهوم بیان جمع است، هر چند شاخص این مجموعه همان (سخن گفتن) است. ما به خاطر عادت به سخن گفتن آن را مسأله ساده‌اى فکر مى‌کنیم، ولى در حقیقت، سخن گفتن از پیچیده‌ترین و ظریف‌ترین اعمال انسان است.
بلکه مى‌توان گفت هیچ کارى به این ظرافت و پیچیدگى نیست! زیرا از یک سو دستگاه‌هاى صوتى براى ایجاد اصوات مختلف با یکدیگر همکارى مى‌کنند، ریه هوا را در خود جمع مى‌کند و آنرا تدریجا از حنجره بیرون مى‌فرستد، تارهاى صوتى به صدا در مى‌آیند، و صداهاى کاملاً متفاوت که بعضى نشانه رضا و دیگرى خشم و دیگرى استمداد و دیگرى تکلم و دیگرى محبت یا عداوت است ایجاد مى‌کنند، سپس این صداها با کمک زبان و لبها و دندانها و فضاى دهان، حروف الفبا را با سرعت و ظرافت خاصى به وجود مى‌آورند و به تعبیر دیگر، آن صداى ممتد و یکنواخت که از حنجره بیرون مى‌آید به اشکال و اندازه‌هاى مختلف بریده مى‌شود و حروف از آن تشکیل مى‌گردد و ما قادر به تکلم می‌باشیم.
منبع: پایگاه اینترنتی رهروان ولایت
امام صادق (ع) در حدیث شریف توحید مفضل، مجلس اول در بیان شگفتی های آفرینش آدمی می فرماید:
"ای مفضل! در صدا، سخن گفتن و آفرینش ابزار آنها در انسان، بسیار اندیشه کن. «حنجره» مانند لوله ای صدا را خارج می کند. زبان و لبها و دندانها نیز وسیله ادای حروف و نغمه ها هستند. نمی نگری کسی که دندان ندارد «سین» و کسی که لب ندارد «کاف» و کسی که زبانش سنگین است، «ر» را بدرستی تلفظ نمی کند؟
این دستگاه بیش از هر چیز به یک "نی انبان" می ماند. حنجره شبیه نای آن و ریه بسان انبانی است که در آن می دمند تا باد داخل آن شود. عضلاتی که شش را می گیرند تا صدا بیرون آید همچون انگشتانی است که بر آن انبان می نهند تا باد در قره نی در جریان افتد. لب و دندانی هم که حروف و نغمات را ادا می کنند چون انگشتانی است که پیوسته و مرتب بر دهان قره نی می گذارند تا از دمیدن در آن، صداهای مختلف پدید آید. اگر چه برای راهنمایی و...دستگاه صوتی را به این وسیله شبیه دانستیم اما در واقع این وسیله خود شبیه دستگاه صوتی انسان است."(http://mofazal.blog.ir)
سخن گفتن شامل دو مرحله اساسی : پردازش گفتار در مغز و عمل مکانیکی تکلم است
عمل تکلم نه تنها با دخالت دستگاه تنفسی انجام می‌شود بلکه به دخالت مراکز و اندامهای زیر نیز نیاز دارد.
- مراکز اختصاصی کنترل عصبی تکلم در قشر مغز
- مراکز کنترل تنفس در مغز
- تشکیلات مربوط به ادای کلمات و تشدید اصوات در دهان و حفره‌های بینی
عمل تولید اصوات
1_دستگاه تنفسی شامل شش ها (که عمل دم و باز دم به وسیله آنها انجام می شود) نای و نایژه(مسیر هوا از ریه ها به طرف حنجره).
2_عضلات و تارهای صوتی حنجره (تشکیل دهنده صدای ابتدایی).
3_حفره ها و دیواره های گلو (محل تولید حروف_تند و کند کننده صدا)
4_دهان، شامل: زبان (قسمت های جلو و عقب زبان)، فک، لب ها، لهات(زبان کوچک ) و سقف کام(نرم کام، سخت کام )
5_دندان ها و لثه ها (محل تولید حروف – لطافت بخشیدن به صدا ).
6_ مجرا و حفره های بینی (تقویت کننده صدا – تولید کننده حروف خیشومی ).
دوم : صدا چگونه تولید می شود ؟
جریان تولید صدا از این قرار است که شش ها در هر بازدم، جریان هوا را به بیرون می رانند. هوای بیرون داده شده از طریق نایژه ها و لوله نای به تدریج وارد حنجره می شود. با انقباض و انبساط عضلات حنجره، تارهای صوتی به ارتعاش در می آید و موجب می شود صدایی ساده شبیه زمزمه و ناله به وجود آید. پس از عبور هوا و امواج صوتی از حفره های گلو، دهان و بینی صدا و کلمات تشکیل و تکمیل گردیده و به صورت صوت و آهنگ منظوم یا غیر منظوم شنیده می شود.
چون در تولید صدا، تنفس نقش مهمی دارد، تمرین هایی برای تقویت نفس پیشنهاد می گردد.
سوم _تقویت نَفَس
اندام تنفسی مانند عضلات دیگر قابل تمرین و پرورش است. با ورزش و تمرین، زمان نگه داشتن نفس طولانی تر می شود و به زیبایی و کیفیت صدا می افزاید.
ریه ها که دو عضو اسفنجی شکل و قابل ارتجاع یعنی بزرگ و کوچک شدن هستند، عمل دم و باز دم را انجام می دهند. کسانی که نفس کوتاه دارند در حجم و شکل ریه ای آنها اشکالی وجود ندارد، بلکه اشتباه آنها در این است که عمل دم و بازدم را درست انجام نمی دهند. اولا ریه ها را خوب پُر نمی کنند و در ثانی هوا را زیاد و زود مصرف می کنند. بعضی ها عمل دم نفس کشیدن را درست انجام می دهند، ولی چون در هنگام خواندن هوای بازدم را زود و زیاد مصرف می کنند از یک طرف دچار کمبود نفس می شوند و از طرف دیگر، ممکن است در صدایشان لرزش ایجاد شود. بنابراین کسانی که به نحوی با صدا و صوت سر و کار دارند باید بتوانند در کمترین فرصت (یک یا دو ثانیه) هوای کافی را (بدون کشیدن شانه و شنیدن صدای تنفس ) وارد ریه ها کنند و سپس خروج تدریجی و طولانی هوا را کنترل نموده، آن را به خوبی مصرف کنند.
در اینجا ساختاری از اندام را می بینیم که عملیات ارادی و غیرارادی فیزیکی منجر به تولید اصوات می شود و اینکه انتخاب صوت و لحن چگونه صورت می پذیرد و اندام درگیر با آن کدامند نیز تا حدودی نیاز به توضیح دارد.
مشخصاً تارهای صوتی که عاملی برای تولید صدا می باشند و انرژی خود را از طریق هوا، دم و بازدم دریافت می کنند معرفی می شود البته باید بدانیم که بازدم و عمل خروج هوا از ریه ها و عبور آن از بین تارهای صوتی بیشترین تولید صدا را پدید می آورد. مشخصاً ساختارهایی در زنان و کودکان وجود دارد که با شکلی معین در تارهای صوتی به دلیل نازکی و کشیدگی فراوان به تولید صدایی زیر و تیز می انجامد و همین ساختارها در تارهای صوتی در بعضی مردان با تارهایی ضخیم تر و رهاتر (شل تر ) به صدایی بم مبدل می شود.
اگر توجه کنیم منطق حاکم بر تارهای صوتی همچون قوانین حاکم بر سیمها، تطابقی جالب و مترادف دارد «آنچنان که سیم هرچه نازک تر کشیده تر، صوتی ریزتر و با بسامدی بیشتر خواهیم داشت و سیمهای آزادتر و ضخیم تر با کشیدگی تا اندازه کم، صدایی بم و ضخیم ایجاد می کند اگر دیدی قوی داشته باشیم می توان فهمید که چگونه ساختارها و چیدمان بدنه طبیعی این هستی در جزء جزء محصولات پدید آمده بوسیله همین انسان، نمونه گذاری و بازسازی شده است. یکی از دغدغه های بشر این بوده است که چگونه می تواند مجموعه ای فراهم آورد تا نظم و پویایی همچون بخشی از ساختمان فیزیکی اندام خود را داشته باشد.
در این تلاش سالهای طولانی را پشت سر نهاد و محصولاتی را ابداع کرد از کودکانه ترین آن که بزرگترین همانندسازی او بود تا پیچیده ترین ماشین ابزارها با کارآمدترین اهداف، که امروزه وجود دارد. شاید فردا نیز در مقایسه با ابداعات آینده، کوچک و ساده به نظر آید! با توجه به توضیحات ،نمی توان خیلی از تولیدات و اختراعات سازها با چنین منشاءهایی را دوراز ذهن دانست، آن چنان که انسان سعی کرد قابلیتهای گفتاری و تولید اصوات را در وسیله ای بیرون از خود ایجاد کند و بر آن قانون مندی اعمال نماید تا توانایی، بارز و شایان بیابد.
در ادامه بحث اصلی باید گفت که تارهای صوتی به تنهایی، اصوات مختلف را تولید نمی کنند بلکه این تارها به ماهیچه هایی متصل هستند که شخص را قادر می سازد تا حرکات این تارها را در کنترل اراده و تصمیم خود داشته باشد.
حالت صوت وابسته به طرز تعدیل کننده حفره هایی است که در دهان و بینی قرار دارند و توسط صوت تشدید می شوند، این مسئله را می توان با مسدود کردن سوراخهای بینی و صحبت کردن ثابت نمود. تغییر صدا کاملاً مشهود است و هنگامی که سوراخهای بینی را رها و باز می کنیم باز هم تغییر صدا واضح می گردد.
همانطور که میدانیم سازهای موسیقی ممکن است دارای قدرت ایجاد اصواتی آهنگین را داشته باشند که ارتفاع و بلندی آن بیشتر از صدای آدمی باشد ولی باید به این نکته توجه داشت گوناگونی صداها در صوت آدمی، از همه سازها بیشتر ومتنوع تر است.
صدای انسان می تواند ملایم، خشن، تودماغی، کلفت، دوستانه، خشم آلود، امر کننده، تملق آمیز و یا ناامید کننده باشد و یا صدها حالت و معنی و وضعیت دیگر، اما ادوات موسیقی چنین قابلیتی را در وضعیت ثابت نداشته و نوازندگان این وسایل می توانند با دمیدن روح و احساس انسانی و آدمی، تا حدودی وضعیت مشابه را از آن استخراج نمایند.
اندام هائی که در تولید آواهای زبان بکار گرفته می شوند نقش و وظیفه ی اساسی تری که همان فراهم آوردن امکانات زیست بدن باشد بر عهده دارند و عبارتند از :
۱) شش ها : دو اندام اسفنجی شکل که در درون قفسه ی سینه جای دارند و به وسیله ی دو نایچه به نای مربوط می شوند. نایچه ها نیز هر یک به لوله های کوچکتر تقسیم می شوند و در تمام شش پراکنده می گردند.
۲) حجاب حاجز : در قسمت تحتانی شش ها دیافراگم یا حجاب حاجز قرار دارد. این اندام یک پرده ی ماهیچه ای است که قفسه ی سینه را از شکم جدا می سازد و به شکل یک قوس است ولی در هنگام انقباض قسمت بیرونی آن به طرف قائده شش ها بالاتر رفته و تا حدودی به شکل گنبد در می آید.
۳) نای : شش ها بوسیله ی دو لوله ی غضروفی به نای متصل می گردند. نای به گلو وصل می شود. لوله ی نای از حلقه های ناقص غضروفی تشکیل شده است و این حلقه ها بوسیله ی بافت های ماهیچه ای به هم متصل گردیده اند.
۴) حنجره : آخرین حلقه ی فوقانی نای، یک حلقه ی کامل و از دیگر حلقه ها سخت تر و سنگین تر و طول آن بیشتر است. حلقه ی مذکور که کریکوئید نام دارد پایه یا قاعده ی حنجره بشمار می رود . کریکوئید در داخل دو غضروف نسبتا بزرگ و مستطیل شکل که با زاویه ی ۷۰ درجه به هم متصل شده اند قرار گرفته است. این اندان تیروئید یا سیب آدم نامیده می شود.
۵) تار آواها : در داخل تیروئید و روی حلقه ی کریکوئید دو پرده ی ماهیچه ای بسیار نازک ولی پهن به شکل سر پوش قرار گرفته است که تار آوا نام دارد. یک سر تار آوا به زاویه ی تیروئید و سر دیگر آنها هر یک به غضروف آریتنوئید متصل می گردد. لبه ی خارجی تارهای صوتی به جدار کریکوئید چسبیده و لبه ی داخلی آنها که در مقابل یکدیگر قرار می گیرد آزاد است.
۶) گلوگاه : ار حنجره به طرف بالا تا حفره های بینی گلوگاه نامیده می شود که محفظه ای است به شکل استوانه که می توان آن را به سه بخش تقسیم کرد : گلو، حلق، حلق فوقانی .
۷) حفره بینی : حفره های بینی در بالای گلوگاه قرار دارند. دو حفره ی بینی در قسمت جلو به سوراخ های بینی و در قسمت عقب به گلوگاه مربوط می شوند. نرمکام به منزله ی دریچه ی حفره های بینی است بدین معنی که با پایین آمدن آن گلوگاه به حفره های بینی متصل می گردد و هنگامی که نرمکام به بالا کشیده می شود راه عبور هوا از طریق حفره های بینی مسدود می گردد.
۸) دهان : حفره ی دهان از جلو به لب ها و از عقب به ملاز و از بالا به کام و از پایین به فک زیرین و در طرفین به جدار داخلی گونه ها محدود می شود. ابعاد این حفره به علت حرکات فک پایین تا حد زیادی قابل تغییر است و همین حالت تغییرپذیری شکل و حجم دهان است که عامل تعیین کننده ی بسیاری از مشخصه های آوائی صداهای گفتار می باشد.
۹) کام : کام یا سقف دهان از پشت به دندان های بالا تا زبان کوچک امتداد دارد. بخش پیشین آن بنام سخت کام، استخوانی و بدون حرکت است ولی بخش پسین آن که نرم کام نامیده می شود گوشتی و متحرک می باشد.حرکت نرم کام به سوی بالا منجر به بسته شدن راه عبور هوا از طریق حفره های بینی می گردد ولی هنگام پایین آمدن آن، حفره های بینی و دهان و گلوگاه بههم مربوط می گردند.
۱۰) زبان : زبان دارای قابلیت انعطاف و تحرک است. ساختمان ماهیچه ای پیچیده ی زبان آن را قادر می سازد که در تمام جهات به حرکت درآید. این اندام که مهمترین عضو گویائی به شمار می رود عامل اساسی، بطور مستقیم یا غیر مستقیم، در تولید نزدیک به تمام آواهای زبان است.
۱۱) دندان ها : دو ردیف دندان ها ی بالا و پائین از اندام های گویائی محسوب می شوند.
۱۲) لب ها : پس از زبان، لب ها مهمترین اندام های گفتار بشمار می آیند. ساختمان ماهیچه ای لب ها آنها را قادر می سازد که مانند زبان در تمام جهات حرکت نموده و نیز بشکل های گوناگون نیز در آیند. لب ها همچنین باعث پیدایش کیفیت های گوناگون در آوا های زبان بویژه واکه ها می شوند.
منبع : آوا شناسی زبان فارسی
اللهم عجل لولیک الفرج