مسخر ساختن زمین
وَما اَقلَّتِ الاَْرْضُ مِنّى
و آنچه را زمین از من بر خود گرفته
این موضوع دوبار در قرآن ذکر شده است؛ یک بار در سوره نمل که میفرماید:
(أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ
جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً أَ إِلهٌ
مَعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ)(1)؛ آیا آن کس که زمین را
جایگاه امن و آسایش شما قرار داد، در درون آن رودها گذاشت، کوهها برای آن
قرارداد و میان دو دریا مانعی نهاد آیا معبود دیگری همراه خدا هست؟ بلکه
اکثر مردم نمیدانند.
بار دوم این حقیقت در سوره غافر آمده و میفرماید: (اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ
لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ
صُوَرَکُمْ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ
فَتَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ)(2)؛ خدا کسی است که زمین را جایگاه
امن و آسایش و آسمان را همچون سقفی بالای سرتان قرار داد، شما را صورتگری
کرد و صورتتان را نیکو آفرید و از نعمتهای پاک، شما را روزی داد؛ این است
خداوند، پروردگار شما که بلند مرتبه و بزرگ است. خداوندی که پروردگار
جهانیان است. واضح است که تعبیر (جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً) به
معنای امن بودن خود زمین و امنیت حیات بر سطح آن میباشد؛ این دو مسأله هر
چند با هم تفاوت دارند، ولی کاملاً با هم مرتبط هستند.
1. (جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً) به معنای امن بودن ذاتی زمین است.
زمین سومین سیارهای است که به دور خورشید میگردد. دو سیاره عطارد و زهره
به ترتیب از زمین به خورشید نزدیکترند و سیارات دورتر از خورشید نسبت به
زمین به ترتیب عبارتند از: مریخ، مشتری، زحل، اورانوس، نپتون و پلوتو.
علاوه بر اینها مداری مربوط به سیاراتی کوچک میان مریخ و مشتری وجود دارد
که گمان میرود بقایای دهمین سیاره منظومه شمسی باشد که مدتها قبل منفجر
شده است.
همچنین محاسبات نجومی تعدادی از ستاره شناسان روسی احتمال وجود یازدهمین
سیاره با نام بروسوپینا یا برینا را مطرح کرده که البته هنوز چنین سیارهای
رصد نشده است.
زمین سیارهای صخرهای و شبه کروی با ابعاد زیر است:
میانگین قطر زمین: 742/12 کیلومتر، میانگین محیط زمین: 42/400 کیلومتر،
مساحت سطح زمین: 000/000/510 کیلومتر مربع است که 149 میلیون کیلومتر مربع
آن خشکی و 361 میلیون کیلومتر مربع آن را آب تشکیل میدهد. حجم زمین:
000/000/108 کیلومتر مکعب، متوسط چگالی زمین: 52/5 گرم بر سانتی متر مکعب،
جرم زمین: 520/5 میلیون میلیون میلیون تن، میانگین چگالی سنگهای پوسته
زمین: 2/5 گرم بر سانتیمتر مکعب، میانگین چگالی سنگهای گرانیتی تشکیل دهنده
قارات: 2/7 گرم بر سانتیمتر مکعب، میانگین چگالی سنگهای بازالتی تشکیل
دهنده کف اقیانوسها :2/9 گرم بر سانتیمتر مکعب است.
آیا کسی زمین را جایگاه امن قرار داده است؟
میانگین چگالی سنگهای تشکیل دهنده پوسته زمین بین 2/5 تا 2/9 گرم بر
سانتیمتر مکعب است. مقایسه این میانگین با میانگین چگالی کلی زمین (25/5
گرم بر سانتی متر مکعب) نشان میدهد که چگالی ماده تشکیل دهنده زمین دائماً
در حال افزایش از سطح به مرکز زمین است؛ به گونهای که چگالی مرکز زمین 10
تا 5/13 گرم بر سانتی متر مکعب است. علت بالا بودن میانگین چگالی در
نزدیکی مرکز زمین، وجود مقدار زیادی آهن و عناصر سنگین در دل زمین است، در
حالی که میزان این عناصر سنگین به تدریج به سمت پوسته زمین، روند نزولی به
خود میگیرد.
آهن تقریباً 9/35 از مجموع جرم زمین را تشکیل میدهد؛ بنابراین میزان آهن
موجود در زمین نزدیک به هزار و پانصد میلیون میلیون میلیون تن میرسد. این
مقدار آهن به شکل یک گلوله عظیم از آهن (90%) و نیکل (9%) و برخی عناصر سبک
مانند سیلیکون، کربن، فسفر و گوگرد (1%) در دل زمین جا گرفته است. این
قسمت، هسته زمین نامیده میشود و جرم آن معادل 31% جرم زمین و قطر آن حدود
5/5 قسمت از طول قطر زمین میباشد؛ اما بقیه آهن زمین (9/5 از وزن زمین) در
سایر قسمتهای زمین با ضخامت تقریبی سه هزار کیلومتر (895/2 کیلومتر)
پراکنده است. این مقدار آهن (9/5) مدام در حال کاهش بوده و میزان آهن در
پوشش صخرهای زمین را به 6/5 میرساند. تمرکز این مقدار عظیم آهن و سایر
عناصر سنگین در دل زمین یکی از عوامل استقرار و امن بودن سیاره زمین است.
اشاره قرآنی به حقیقت امن بودن زمین نشان میدهد که قرآن کلام الهی بوده و
پیامبر خاتم9 در دعوی خود مبنی بر ارتباط با وحی، صادق بوده است؛ زیرا
هیچکس در زمان پیامبر و تا قرنهای متمادی پس از ایشان اطلاعی از این حقیقت
علمی نداشت؛ حقیقتی که انسان قرن بیستم آن را کشف نمود. خداوند در این مورد
میفرماید: (إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها * وَ أَخْرَجَتِ
الْأَرْضُ أَثْقالَها)(3)؛ آنگاه که زمین به شدت بلرزد و بارهای سنگین خود
را بیرون ریزد. هرچند منظور از زلزله در اینجا زلزله آخرت به هنگام
برانگیخته شدن انسانهاست اما واقعیت همراه با زلزله یکسان میباشد. مفسرین
در گذشته میپنداشتند که منظور از بارهای سنگین در این آیه، اجساد مردگان و
بار گناهان آنهاست که زمین آنها را برای حساب و کتاب الهی از درون خود
بیرون میاندازد؛ اما باید گفت منظور از (أثقالُ الأرض: بارهای سنگین زمین)
تنها مورد مذکور نمیباشد، بلکه بر طبق کشفیات علمی جدید، زمین در درون
خود بارهایی سنگین دارد. آیة مذکور هم نشان دهنده پیشی گرفتن قرآن بر علوم
بشری است؛ زیرا تا قرن بیستم هیچکس نمیدانست که زمین در درون خود بارهای
سنگین دارد.
میانگین فاصله زمین از خورشید حدود صدو پنجاه میلیون کیلومتر برآورد شده
است. وزن زمین با تدبیر عظیم الهی بر اساس قانون جاذبه این فاصله را مشخص
کرده است. قانون جاذبه میگوید: نیروی جاذبه میان دو جسم با وزن هر دوی
آنها رابطة مستقیم و با مربع فاصله میان آن دو رابطه معکوس دارد. این امر
با فرمول زیر قابل نمایش است:
بدین معنی که در صورت افزایش وزن هر کدام از دو جسم، قوه جاذبه میان آن
دو افزایش و در صورت افزایش فاصله، نیروی جاذبه میان آن دو کاهش مییابد.
هماهنگی میان نیروی جاذبه و نیروی گریز از مرکز که زمین اولیه را به سمت
خورشید سوق داد موجب شد تا با مشیت الهی فاصله زمین از خورشید مشخص گردد.
ارتباط مستحکم و منظم میان وزن زمین و خورشید بدین معناست که هرچقدر وزن
یکی از این دو تغییر یابد وزن دیگری هم همان مقدار تغییر مییابد. این امر
از جمله عوامل تثبیت فاصله زمین از خورشید، استقرار زمین در چرخش به دور
محور خود و چرخش آن به دور خورشید در یک مدار معین است. موارد مذکور سبب
تثبیت میزان انرژی دریافتی زمین از خورشید میشود و همین امر به نوبه خود
موجب آمادگی و امنیت و ثبات زمین برای حیات میشود؛ زیرا میزان انرژی
دریافتی سیارات از خورشید با فاصله آنها از خورشید و سرعت حرکت آنها به دور
خورشید رابطه معکوس دارد؛ چنانکه ویژگیهای فیزیکی، شیمیایی و فلکی بی نظیر
زمین سبب شده تا مهد حیات گیاهان، حیوانات و انسانها شود.
مطالعات فیزیک زمین ثابت کرده است که زمین از تعدادی لایههای متمرکز
پیرامون گلولهای از آهن و نیکل به نام هسته زمین یا هسته داخلی زمین ساخته
شده است. این لایهها بر اساس ترکیب شیمیایی یا صفات مکانیکی آنها به این
صورت تقسیمبندی میشود.
1. پوسته زمین
پوسته زمین از صخرههای آتشین و محکمی تشکیل شده که در بیشتر مواقع با
روکشی نازک از سنگهای رسوبی یا رسوبات (خاک) پوشانده شده است. سنگهای
اسیدی و فوق اسیدی مانند گرانیت و صخرههای گرانیتی (با میانگین چگالی 7/2
گرم بر سانتی متر مکعب) بیشتر در سطح قارهها یافت میشود همچنانکه
صخرههای بازیک و فوق بازیک مانند بازالت و گابرو (با میانگین چگالی 9/2
گرم بر سانتی متر مکعب) کف دریاها و اقیانوسها را پوشاندهاند. میانگین
ضخامت پوسته زمین در سطح قارهها بین 35 تا 40 کیلومتر است؛ هرچند این عدد
در زیر بلندیهای زمین و کوهها افزونتر میباشد. میانگین ضخامت پوسته
تشکیلدهنده کف دریاها و اقیانوسها بین5 تا 8 کیلومتر است.
2. پایینترین قسمت پوسته صخرهای زمین
این قسمت از صخرههای سخت تشکیل شده است. در سطح قارهها این سنگها بیشتر
از نوع سنگهای اسیدی و فوق اسیدی بوده و ضخامت آنها به 85 کیلومتر میرسد؛
این در حالی است که بیشتر سنگهای زیر دریاها و اقیانوسها از نوع سنگهای
بازیک وفوق بازیک است که ضخامت آنها در حدود 60 کیلومتر میباشد. سطح
انقطاعی از امواج لرزشی به نام انفصال موهو(4) این لایه را از پوسته زمین
جدا میکند.
3. سست کره
صخرههای این قسمت، نرم و شبه مذاب هستند (ذوب جزئی در حد 1/0) ضخامت این
لایه بین 280 تا 335 کیلومتر بوده و منبع بسیاری از فعالیتهای زمین مانند
زلزله، آتشفشان، حرکت صفحات پوسته سنگی زمین و تشکیل کوه و رشته کوه همین
قسمت میباشد.
4. گوشته میانی زمین
از مواد سخت و متراکم تشکیل شده و ضخامت آن حدود 270 کیلومتر است. در پایین
و بالای این لایه، سطوح امواج لرزشی ناشی از زلزله قرار دارد؛ یکی از این
سطوح در عمق 400 کیلومتری و دیگری در عمق 670 کیلومتری از سطح زمین یافت
میشود.
5. قسمت پایینی گوشته زمین
این قسمت از مواد سخت تشکیل شده و روی هسته مایع زمین قرار دارند. در بالای
این لایه یکی از سطوح قطع امواج لرزشی ناشی از زلزله در عمق 670 کیلومتری
از سطح زمین قرار دارد. در پایین این لایه هم لایهای انتقالی و شبه مذاب
وجود دارد که آن را از هسته مایع زمین در عمق 885/2 کیلومتری از سطح زمین
جدا میکند؛ بنا براین ضخامت این لایه حدود 215/2 کیلومتر برآورد میشود.
6. هسته مایع زمین (قسمت بیرونی هسته زمین)
این لایه، پیرامون هسته جامد زمین را احاطه کرده و تقریباً دارای همان
ترکیب شیمیایی قسمت مذکور است. ضخامت این لایه حدود 275/2 کیلومتر(از عمق
885/2 کیلومتری تا عمق 160/5 کیلومتری زیر زمین) تخمین زده میشود. دو لایه
انتقالی شبه مذاب، آن را از دو لایه بالایی و پایینی جدا میکنند؛
بزرگترین این دو لایه، لایه پایینی است که ضخامت آن حدود 450 کیلومتر
برآورد میشود.
7. هسته جامد زمین (هسته داخلی زمین)
این لایه یک گلوله بزرگ از آهن (90%) و نیکل (9%) را شامل میشود.
1% بقیه را عناصر سبکی مانند سیلیکون، کربن، گوگرد و فسفر تشکیل میدهند.
این ترکیب تقریبا همان ترکیب شهاب سنگهای آهنی است که سالانه میلیونها تن
از آن به زمین میرسد؛ این شهاب سنگها ناشی از انفجار برخی اجرام آسمانی
است. بررسی شهاب سنگهایی که بر روی زمین فرود میآید این ساختار داخلی
زمین را تایید میکند؛ همچنان که اندازهگیری جاذبه زمین و لرزشهای ناشی
از زلزله، تأیید کننده این مسئله است.
اگر ساختار داخلی زمین به این صورت نبود، نه میدان مغناطیسی زمین و نه
نیروی جاذبه آن شکل میگرفت. در صورت عدم وجود نیروی جاذبه زمین، اتمسفر
گازی و آبی این سیاره از آن دور میشد و زندگی غیر ممکن میگشت. در صورت
عدم وجود میدان مغناطیسی زمین، پرتوهای کیهانی و شتابان خورشید و سایر
ستارگان آسمان، این سیاره را نابود میکرد.
زمین در مداری بیضی شکل با فاصله زاویهای اندک و با سرعتی حدود 30 کیلومتر
در ثانیه به دور خورشید میگردد. بنابراین حدود 25/365 روز طول میکشد تا
یک بار به دور خورشید بچرخد. زمین با سرعتی حدود 30 کیلومتر در دقیقه در خط
استوا به دور محور خود در حال گردش است و با این سرعت در یک روز تقریباً
24 ساعته، یک بار به دور خود میچرخد. روز و شب، این 24 ساعت را میان خود
تقسیم میکنند. به علت تمایل محور چرخش زمین بر صفحه مداری با زاویهای
تقریباً معادل 5/66 درجه (5/23 درجه)، ساعات روز و شب بر اساس فصول سال
تغییر میکند.
زمین حرکات متعددی دارد از جمله: وضعی، انتقالی، نوسان دوران آن حول محور
خود، دوری و نزدیکی آن به خورشید در حرکت مداری و تغییر تدریجی حرکت آن
برایایجاد توازن حرکاتش با حرکت ماه و سایر سیارات منظومه شمسی و همچنین
توازن حرکت آن با خورشید پیرامون مرکز کهکشان، با کهکشان و پیرامون مرکز
کهکشانی؛ همه این حرکات به کنترل و دقت نیاز دارد تا هم خود زمین آرام و
امن باشد و هم محل استقرار حیات بر سطح آن. در این مورد کافی است به نقش
کوهها در تثبیت زمین و کاهش نوسان آن هنگام چرخش به دور محور خود اشاره
کنیم، نقش کوهها در این امر دقیقاً همانند نقش تکههای سرب پیرامون لاستیک
ماشینهاست که موجب کاهش میانگین نوسان آنها میشود.
2. (جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً) به معنای امنیت زمین برای موجودات ساکن در
آن: یکی از معانی امن بودن زمین ایجاد شرایط مناسب برای حیات در سطح آن
است؛ در بین این شرایط میتوان به مقدار جاذبه زمین اشاره کرد که هم اتمسفر
گازی و آبی این سیاره و هم موجودات زنده سطح آن را نگه میدارد. آب نیز که
عنصر حیات به شمار میرود به وفور در زمین یافت میشود تا جایی که
دانشمندان، این سیاره را سیاره آبی نام نهادهاند. میزان آبهای موجود در
سطح زمین 1360 میلیون کیلومتر مکعب برآورده میشود. آب 71% سطح زمین را به
خود اختصاص داده است در حالی که خشکیها تنها 29% مساحت زمین را
پوشاندهاند.
همچنین گاز اکسیژن یکی از عوامل اساسی حیات بر روی زمین به شمار میرود.
خداوند برای سیاره ما یک اتمسفر گازی با جرم تقریبی پنج هزار میلیون میلیون
تن و ضخامت چندین هزار کیلومتر از سطح دریا آفریده است؛ فشار موجود در این
اتمسفر حدود یک کیلوگرم بر سانتیمتر مربع است که همراه با افزایش ارتفاع
فشار آن تا یک میلیونم میزان مذکور کاهش مییابد. قسمت پایینی این اتمسفر
گازی (از ارتفاع 6 کیلومتری از سطح دریا تا ارتفاع 20 کیلومتری) حدود 66%
کل جرم اتمسفر را به خود اختصاص داده است. این قسمت از گازهای نیتروژن
(1/78)، اکسیژن (21%)، آرگون (093%) و دیاکسید کربن (03%) تشکیل شده است؛
البته مقادیر بسیار اندکی بخار آب و گازهای دیگر هم در آن یافت میشود.
اگر اتمسفر گازی زمین از چنین ترکیبی برخوردار نبود زندگی بر روی زمین شکل
نمیگرفت. همچنین جرم، ابعاد و فاصله زمین از خورشید با نهایت دقت تنظیم
شده است به گونهای که اگر زمین اندکی کوچکتر از اندازه فعلی آن بود، از
خورشید دور شده، بسیاری از انرژی خود را از دست میداد و نمیتوانست اتمسفر
گازی و آبی خود را حفظ کند؛ در نتیجه ادامه حیات بر روی زمین غیرممکن
میشد. اگر زمین اندکی بزرگتر از مقدار کنونی آن بود به خورشید نزدیک شده و
حرارت خورشید آن را میسوزاند؛ در این صورت قدرت این سیاره برای جذب اشیا
آنچنان افزایش مییافت که مانع حرکت شده، از رشد کامل موجودات زنده جلوگیری
و توازن دمایی سطح آن را مختل میکرد.
طول مدت هر سال در زمین به فاصله آن از خورشید بستگی دارد. مقدار ساعات
شبانه روز هم ناشی از سرعت چرخش زمین به دور محور خود و اندازه و ابعاد آن
است. جابجایی فصول نیز به تمایل محور گردش زمین بر صفحه مداری بستگی دارد؛
در صورت عدم تمایل این محور، جابجایی فصلها رخ نمیداد و سیستم زندگی دچار
اختلال میشد.
اگر شکاف پوسته قارهای زمین و دور شدن صفحههای آن از یکدیگر و برخورد با
سایر صفحات نبود نه کوهی شکل میگرفت، نه آتشفشانی رخ میداد و نه زمین
لرزهای به وقوع میپیوست. همه این موارد از نشانههای پویایی زمین و از
عوامل نوشدن و تثبیت و تشکیل فلزات در پوشش صخرهای آن به شمار میروند؛
همچنانکه تشکیل خاک، چرخه آب و صخرهها، ایجاد قارهها و نابودی آنها ،
تشکیل اقیانوسها، گسترش وآنگاه بسته شدن و نابودی آنها، همه وهمه ناشی از
موارد فوق الذکر است. این حرکات، نقشی اساسی در آماده کردن زمین برای پذیرش
حیات و آبادانی ایفا کرده و میکنند.
پس امنیت ذاتی زمین و آماده شدن آن برای حیات از همین مسائل نشأت میگیرد؛
امری که با وجود حرکات متعدد زمین، سیر آن در پهنه گیتی و خطرات فراوانی که
آن را در بر گرفته است، سبب شده تا با اراده الهی حیات در سطح این سیاره
شکل گیرد. همة اینها آیات الهی هستند تا مردم متوجه حمایت خداوند شده و
نیازمندی خود به رحمت و عنایت او را در همه حال احساس کنند. پس پاک و منزه
است خداوندی که هزار و چهارصد سال پیش این آیات را نازل کرد:
(أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً وَ
جَعَلَ لَها رَواسِیَ وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً أَ إِلهٌ
مَعَ اللَّهِ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ)(5)؛ آیا آنکس که زمین را
جایگاه امن وآسایش شما قرار داد، در درون آن رودها گذاشت، کوهها برای آن
قرارداد و میان دو دریا مانعی نهاد آیا معبود دیگری همراه خدا هست بلکه
اکثر مردم نمیدانند.
(اللَّهُ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ قَراراً وَ السَّماءَ بِناءً وَ
صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ
ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَتَبارَکَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ)(6)؛ خدا
کسی است که زمین را جایگاه امن و آسایش شما قرار داد و آسمان را همچون
سقفی بالای سرتان قرار داد و شما را صورتگری کرد و صورتتان را نیکو آفرید و
از نعمتهای پاک شما را روزی داد، این است خداوند پروردگار شما. پس بلند
مرتبه و بزرگ است خداوندی که پروردگار جهانیان است.
1) سوره نمل: آیه 61.
2) سوره غافر: آیه 64.
3) سوره زلزال: آیات 2-1.
4) The moho Discontinviy.
5) سوره غافر: آیه 64.
